68'den günümüze bitmeyen özgürlük mirası
İSTANBUL (DİHA) - Fransa'da tohumları atılan kısa bir sürede dünya devrim tarihine "68 Kuşağı" olarak damga vuran gençlik akımı günümüze bırakılan devasa bir miras. Türkiye'de devrimin öncülüğünü yürüten ve 6 Mayıs 1972'de idam edilen Deniz Gezmiş ve arkadaşlarının özgürlük akımını anlatan yüzlerce kitap, dergi, film ve belgesel yeni nesil için önemli bir bellek birikimini aktarıyor.
Fransa'da gençlik isyan hareketi olarak başlayan 1968 isyanı, gençlerin adalet özgürlük ve eşitlik kavramları üzerinden tüm dünyaya yayıldı. Türkiye'de de özellikle üniversite gençliğinin meydanlara, dağlara çıkması ile kendisini hissettiren 1968 isyanına, 12 Mart 1971 muhtırasının ardından Kızıldere'de devrimci lider Mahir Çayan ve arkadaşlarının katledilmesi ve sonrasında 6 Mayıs 1972'de, "Tarihe darağacında 3 fidan" olarak kazınan 3 devrimci genç Deniz Gezmiş Hüseyin İnan ve Yusuf Aslan'ın Ulucanlar Cezaevi'nde idam edilmesi damga vurdu. 1968'li yıllar, gençleri, kadınları, siyasetçileri, devrimci öğrenci liderleri, işçi ve emekçileri ile sayısız filme, belgesele, kitaba da konu oldu. Dönemin tanıklarının, avukatlarının kaleme aldığı kitaplar bir dönem en çok okunanlar listelerinin en üst sıralarında yer alırken dönemi anlatan filmler ve belgeseller de zaman zaman siyasi tartışmaları da beraberinde getirerek Türkiye gündemine taşındı. 68'li yıllar ve 68 ruhu olarak devrim tarihinde derin izler bırakan dönemin kültür sanatına yansıyan kitap, dizi ve belgesellerinde ortaya çıkan ortak mesaj, "Gençlerin isyanın öncüsü" olduklarıydı.
Döneme dair en önemli kitaplardan birini Deniz Gezmiş ve arkadaşları ile birlikte bir süre Ulucanlar Cezaevi'nde siyasi tutsak olarak yatan yazar Erdal Öz, "Gülünün solduğu akşam" ismi ile kaleme aldı. Can Yayınları tarafından 1986'da okurla buluşturulan kitapta, Öz'ün anılarının yanında, Deniz Gezmiş ve arkadaşlarına ilişkin detaylara ve tanıklıklara yer verildi. Asılan 3 gencin halkalara bıraktığı mektupların da yer aldığı kitap, 68 kuşağını anlamak ve dönemi tüm çıplaklığı ile öğrenmek isteyenler için bir başvuru kaynağı.
Behram: En barbar asrın en mutlu günleri
Yine dönemi anlatan kitaplardan birini yazar Nihat Behram, "Darağacında 3 fidan" ismi ile yazdı. 1976'da yasaklanan kitap, yasağın kaldırılmasının ardından Everest Yayınları tarafından 1998'de okurla buluşturuldu. Belgesel anlatı tarzında ilerleyen kitap 68'li yıllara çok yönlü açılardan yaklaşıp olayları ayrıntılı bir şekilde gözler önüne seriyor. 68'i kaleme alan diğer bir çok yazar gibi Behram hakkında da o dönemki siyasi düşüncesi ve sonrasında yazdığı yazılar nedeni ile defalarca dava açıldı. Behram, kitabında o günleri anlatırken, "1968'ler yazılı tarihin en barbar asrının en umutlu en ışıklı en cesur günleriydi" diye özetledi.
Davanın avukatı da anılarını kitaplaştırdı
Deniz Gezmiş ve arkadaşlarının avukatı Halit Çelenk de, o dönem yaşananlara sessiz kalamadı ve dönemi, "İdam gecesi anıları" isimli kitapla anlattı. Çelenk, dönemin bire bir tanığı olarak anlattığı kitabında, duygusal anlatımlar ile okuru 68'in ruhuna an ve an yaklaştırıyor. Kitap, o günlere ait bazı şeyleri özellikle birinci ağızdan duymak isteyenlerin başvurması gereken bir kaynak.
Mater: Bu çok derin bir acı, hiç geçmiyor
1968'li yıllarda öğrenci olan isimlerden biri de gazeteci Nadire Mater. Mater, erkeklerin kalem oynattığı döneme ilişkin, kendi tanıklığına yer verdiği kitabını "Sokak Güzeldir: 68'de ne oldu? " adı ile 2009 yılında Metis Yayınları aracılığı ile okurları ile buluşturdu. Kitapta, dönemin sadece bir romantizm olarak anlatılmasına karşı çıkarken o günleri de, bir gazeteye verdiği söyleşide "Çok cenaze kaldırdık biz. Bu bakımdan 'Bir daha böyle bir kuşak olmasın' diyorum. Denizler, Hüseyinler, Yusuflar çok gençtiler. Bu çok derin bir acı, hiç geçmiyor" diye yorumladı.
68'in kadınları da kitaplaştırıldı
68'li yılların öncüleri arasına kadınlar da kendi devrim çizgileri ile yer aldı. Şimdinin yazar ve akademisyenlerinden oluşan o zamanın genç kadınları arasında olan Birgül Akkoca Ergev, Büşra Ersanlı, Çimen Keskin Turan, Fatma Sayman, Ferai Tınç, Füsun Özbilgen, Hatice Yaşar, Hülya Karadeniz, Işıl Özgentürk, Işıl Uyar, Müfide Pekin, Okşan Kınış, Sema Bulutsuz, Sermin Çetiner, Şule Perinçek, yazar Ayşe Yazıcıoğlu'nun kitabında bir araya geldi. Doğan Yayınları tarafından 2010 yılında okuyucu ile buluşturulan kitap, kadınların devrim özlemini de gözler önüne serdi.
Gezmiş'in kardeşi Hamdi Gezmiş'in anıları…
Cumhuriyet Gazetesi Genel Yayın Yönetmeni Can Dündar, Deniz Gezmiş'in kardeşi Hamdi Gezmiş ile yaptığı röportajlardan "Abim Deniz" ismi ile Can Yayınları aracılığı ile okurla buluşturuldu. Kardeşinin yıllar süren sessizliğini bozması ve gelirlerinin tümünün Deniz Gezmiş'in adının yaşatılacağı vakfa bağışlanacak olması açısından kitap diğer kitaplar arasından öne çıkanlar arasında yer aldı.
'Delikanlım iyi bak yıldızlara'
Kendilerine has kıyafetleri, savaşa karşı barış talepleri, adalet ve özgürlük çığlıkları ile 68 kuşağı pek çok filme konu oldu. "The Deramers", "Across the Universe", "Something's In The Air", "Nés en 68" dünyada öne çıkan 68 filmleri arasında yer alırken, Türkiye'de de bu konuda çok sayıda belgesel ve dizi çekildi. Çekilen filmler arasında ise, Yunus Nihat Özcan'ın 2012 yılında beyaz perdeye aktardığı, "Delikanlım iyi bak yıldızlara" isimli film oldu. 6 Mayıs 1972'de idam edilen Deniz Gezmiş, Yusuf Aslan ve Hüseyin İnan'ın mücadelesi ve yaşamlarından kesitler dönemin tanıklarının ağzından anlatılıyor. Belgeselde döneme tanıklık eden Bora Gezmiş, Ertuğrul Kürkçü, Mustafa Yalçıner, Gökalp Eren, Hacı Tonak, Mehmet Asal, Ergin Konuksever, Halit Çelenk, Şule Albayraktaroğlu, Celal Doğan, Cemil Gezmiş ve Mehmet Eymür gibi isimler 68'i ve Denizleri anlatıyor. Deniz Gezmiş'e dair daha önce yayınlanmamış yurtdışı ve yurtiçi arşivlerden derlenen fotoğraf ve görüntüleri ilk kez izleyiciye ulaştıran "Delikanlım… İyi Bak Yıldızlara…" belgeselinde yer alan şiirleri ve mektupları Tuncel Kurtiz seslendiriyor.
(ek/za/sd)
